Shkenca e hapur është praktikë e shkencës në një mënyrë të tillë që të tjerët mund të bashkëpunojnë dhe të kontribuojnë, ku të dhënat e hulumtimit, shënimet laboratorike dhe procese të tjera kërkimore janë në dispozicion, nën termat që mundësojnë ripërdorimin, rishpërndarjen dhe riprodhimin e kërkimit dhe të të dhënave dhe metodave themelore të tij.
Të dhënat e kërkimit të hapur janë të dhëna që mund të qasen, ripërdoren, ribashkohen dhe rishpërndahen lirisht, për hulumtime akademike dhe qëllime mësimore dhe më gjerë.
Të dhënat e hulumtimit janë shpesh rezultati më i vlefshëm i shumë projekteve kërkimore, ato përdoren si burime kryesore që mbështesin kërkimin shkencor dhe mundësojnë nxjerrjen e gjetjeve teorike ose të aplikuara. Në mënyrë që gjetjet/studimet të përsëriten, ose të ripërdoren në ndonjë mënyrë tjetër, rekomandimi i praktikës më të mirë për të dhënat kërkimore është të jesh sa më i hapur dhe i saktë që të jetë e mundur, duke llogaritur kufizimet etike, komerciale dhe të privatësisë me të dhëna të ndjeshme ose të dhëna të pronarit.
Riprodhueshmëria do të thotë që të dhënat dhe kodi i kërkimit të vihen në dispozicion në mënyrë që të tjerët të jenë në gjendje të arrijnë të njëjtat rezultate siç pretendohen në rezultatet shkencore. Lidhet ngushtë edhe koncepti i replikueshmërisë, akti i përsëritjes së një metodologjie shkencore për të arritur në përfundime të ngjashme.
Parimet e FAIR
Në vitin 2014, një grup thelbësor parimesh u hartuan në mënyrë që të optimizojnë ripërdorimin e të dhënave të kërkimit, të quajtur principet e të dhënave të sakta. Ato përfaqësojnë një grup udhëzimesh dhe praktikash më të mira të zhvilluara nga komuniteti për të siguruar që të dhënat ose ndonjë objekt digjital të jenë të gjetshëm, të arritshëm, ndërveprues dhe të ripërdorshëm (Findable, Accessible, Interoperable and Re-usable):
E gjetshme: Gjëja e parë që duhet të ekzistojë për t’i bërë të dhënat të ripërdoren është mundësia për t’i gjetur ato. Duhet të jetë e lehtë për të gjetur të dhënat dhe meta të dhënat për njerëzit dhe kompjuterët. Zbulimi automatik dhe i besueshëm i grupeve të të dhënave dhe shërbimeve varet nga identifikuesit e qëndrueshëm të lexueshëm nga makina (PID) dhe meta të dhënat.
E arritshme: Të dhënat (meta) duhet të rikuperohen nga identifikuesi i tyre duke përdorur një protokoll të standardizuar dhe të hapur komunikimi, duke përfshirë vërtetimin dhe autorizimin. Gjithashtu, meta të dhënat duhet të jenë të disponueshme edhe kur të dhënat nuk janë më të disponueshme.
Ndërveprimi: Të dhënat duhet të jenë në gjendje që të kombinohen dhe të përdoren me të dhëna ose mjete të tjera.Formati i të dhënave duhet të jetë i hapur dhe i interpretueshëm për mjete të ndryshme, përfshirë regjistrime të tjera të të dhënave. Koncepti i ndërveprimit zbatohet si në nivelin e të dhënave ashtu edhe në nivelin e meta të dhënave. Për shembull, (meta) të dhënat duhet të përdorin fjalor që ndjekin parimet e FAIR.
Ripërdoren: Së fundi saktësia synon optimizimin e ripërdorimit të të dhënave. Për të arritur këtë, meta të dhënat dhe të dhënat duhet të përshkruhen mirë në mënyrë që ato të mund të kopjohen dhe / ose të kombinohen në cilësime të ndryshme. Gjithashtu, ripërdorimi i (meta) të dhënave duhet të përcaktohet me licenca të qarta dhe të arritshme.
Publikimi i të dhënave
Ka disa mënyra të veçanta për t’i bërë të dhënat e hulumtimit të arritshme:
- Publikimi i të dhënave si material plotësues i lidhur me një artikull kërkimor, zakonisht me skedarët e të dhënave të hostuara nga botuesi i artikullit.
- Hostimi i të dhënave në një faqe në internet të disponueshme për publikun, me skedarë të disponueshëm për shkarkim.
- Depozitimi i të dhënave në një depo që është zhvilluar për të mbështetur publikimin e të dhënave.
- Ekzistojnë një numër i madh i depove të të dhënave të përgjithshme dhe të fushave specifike, të cilat mund të sigurojnë mbështetje shtesë për studiuesit kur depozitojnë të dhënat e tyre.
- Publikimi i një dokumenti të dhënash në lidhje me setin e të dhënave, i cili mund të botohet si shtyp paraprak, në një revistë, ose në një revistë të dhënash që u kushtohet dokumenteve mbështetëse të të dhënave. Të dhënat mund të hostohen nga revista ose të hostohen veçmas në një depo të dhënash.
Qasje e hapur në rezultatet e hulumtimit të publikuara
Qasje e hapur në botime do të thotë që botimet kërkimore si artikujt dhe librat mund të jenë të qasshme në internet, falas nga çdo përdorues, pa asnjë pengesë teknike (të tilla si regjistrimi i detyrueshëm ose hyrja në platforma specifike). Në mënyrë ideale, duhet të sigurohen të drejtat shtesë si e drejta për të kopjuar, shpërndarë, kërkuar, link, kërkim dhe hulumtim gjithashtu. Qasja e hapur mund të realizohet përmes dy rrugëve kryesore joekskluzive:
Qasje e hapur e gjelbër (vetarkivimi):
Vepra e botuar ose dorëshkrimi përfundimtar i rishikuar nga kolegët që është pranuar për botim, bëhet i lirë dhe i hapur nga autori, ose një përfaqësues, në një depo në internet. Disa botues kërkojnë që Qasja e hapur të jepet vetëm pasi të ketë kaluar periudha e ndaluar. Kjo periudhë e ndaluar mund të zgjasë diku nga disa muaj deri në disa vjet. Për botimet që janë depozituar në një depo, por zakonisht janë nën ndalesë, zakonisht të paktën meta të dhënat janë të hapura.
Qasje e hapur e artë (Qasje e hapur botuese):
Vepra e botuar vihet në dispozicion në mënyrën e qasjes së hapur nga botuesi menjëherë pas botimit. Modeli më i zakonshëm i biznesit bazohet në pagesa të njëhershme nga autorët (zakonisht quhen APCs – article processing charges – or BPCs – book processing charges) (APC – tarifat e përpunimit të artikullit – ose BPC – tarifat e përpunimit të librit). Kur përmbajtja e qasjes së hapur është e kombinuar me përmbajtje që kërkon një abonim ose blerje, veçanërisht në kontekstin e revistave, punimeve të konferencës dhe vëllimeve të redaktuara, kjo quhet qasje e hapur hibride.